World-system theory

World-system theory is een sociologische theorie die de dynamieken van de kapitalistische, moderne wereld tracht te verklaren als een totaal sociaal systeem. Het model overstijgt denken vanuit nationale of intra-nationale relaties en vestigt de aandacht op de wereld als overkoepelend systeem. 

Wanneer we de wereld in zijn geheel als een systeem beschouwen, en we ook historische sociologische ontwikkelingen meenemen in ons wereldbeeld, komen we achter een complex cluwen van machtsrelaties. Die machtsverhoudingen stelt Walter Mignolo (2018) voor als een Matrix, een virtuele waas die over de werkelijkheid ligt, waar we collectief deel van uitmaken. Net als in de film ‘de Matrix’ valt er niet te ontsnappen aan de Matrix. We maken er allen deel van uit. Onbewust bepaalt ons gender, etniciteit en afkomst hoe we ons op de sociale machtsmatrix verhouden ten opzichte van andere groepen. De sociale machtsverhoudingen bepalen hoeveel privilege of nadeel we ervaren in onze sociale interacties. Het enige wat we kunnen, is ons net als Neo bewust worden van de Matrix, en dus van de sociale waardeoordelen die ons denken en gedrag beïnvloeden. 

World-system analysis

World-system analysis vervolgens, is niet zozeer een theorie maar een benadering die erop gericht is om veranderingen teweeg te brengen in de manier waarop we nadenken over sociale relaties. World-system analysis is een interdisciplinaire onderneming die zowel in de literatuurwetenschap, culturele kritiek, geschiedschrijving als in de economische, de sociale en de politieke wetenschap kan worden toegepast. 

Kenmerkend aan de benadering is dat er uit wordt gegaan van een kerngebied dat meer sociaal kapitaal kent, en een perifeer gebied, dat minder sociaal aanzien geniet. Als we terugkijken naar belangrijke historische ontwikkelingen die ons hedendaagse socio-politieke landschap hebben bepaald, is er een grote onbalans ontstaan in de mate waarin materiële goederen werden verdeeld, maar ook in de manier waarop sociaal aanzien wordt toegekend op wereldschaal, als gevolg van kolonisatie. 

Het Verdrag van Tordesillas (1494) verdeelde de niet-Westerse wereld in Spaans en Portugees afzetgebied. Dit leidde tot allerlei grote expedities waarin Spaanse en Portugese vloten de oceanen trotseerden op zoek naar avontuur en rijkdom. Tijdens deze expedities werden grote delen van Latijns-Amerika, Afrika en Azië bezet. Lokale bevolkingsgroepen werden uitgemoord, uitgebuit of naar andere afzetgebieden verscheept om er als gedwongen werkkracht te worden ingezet in een systeem van landeigenaarschap en slavernij. Ruwe materialen, natuurproducten en grondstoffen werden uitgeput en naar Europa verscheept. Andere West-Europese landen zoals Nederland, Engeland en Frankrijk zagen de stijgende welvaart van Spanje en Portugal en volgden hun voorbeeld. Dit leidde tot een Europese concurrentiestrijd om als natie zo veel mogelijk land en welvaart te veroveren. In die Europese nationalistische concurrentiestrijd werd niet of nauwelijks stil gestaan bij de ontwrichtende gevolgen die deze koloniale expedities hadden voor de niet-Westerse wereld, lokale bevolkingsgroepen, biodiversiteit en natuur.   

De sociale machtsrelaties die via koloniale expedities tot stand kwamen, wegen nog steeds door in onze hedendaagse politieke organisaties en kunnen bestudeerd worden vanuit een transnationaal perspectief. Die machtsverhoudingen gelden niet alleen op sociaal niveau, maar spreiden zich uit over economisch, politiek en ook juridisch domein. Nog steeds worden lokale inwoners van het Amazonewoud in Latijns-Amerika geterroriseerd door Amerikaanse, Canadese en Europese bedrijven die er grondstoffen willen ontginnen. De Maori verloren in Nieuw-Zeeland hun status en hun land aan de Engelse bezetters. De aboriginals in Australië worden als tweederangsburgers behandeld. Ook in talloze andere gebieden blijven bevolkingsgroepen gebukt gaan onder de historische schade die hen werd aangericht. 

Politiek activisme vanuit transnationaal perspectief

Als alternatief voor de nationalistische geschiedschrijving die in de negentiende eeuw toonaangevend is geworden in West-Europa, laat transnationale geschiedschrijving verschillende perspectieven met elkaar in contact komen. De manier waarop we gebeurtenissen of herinneringen aan het verleden weergeven, via literatuur, kunst of monumenten, wordt dieper bevraagd. Ook wordt er gezocht naar alternatieve manieren om het verleden te herinneren, of te verbeelden. 

Transnationale geschiedschrijving tracht zo bewust mogelijk om te gaan met de Eurocentrische blik waarmee we de wereld bekijken. Die Eurocentrische blik is geen verwijt. Er is uiteindelijk niks mis met het nastreven van een gelukkig gezin, hogere studies kunnen ondernemen en succesvol deel uitmaken van een maatschappij in een Westers land. 

Westerse filosofie en wetenschappelijke disciplines onder de knie krijgen is al een hele onderneming. Waar overigens de meeste mensen al niet in slagen. Dus de stap maken naar het loslaten van de Westerse logica waar we allen cultureel door zijn beïnvloed, vraagt nog meer van ons. Met logica bedoel ik overigens niet mathematisch verhoudingen. Logica zoals het in het Westen is ontstaan bij Aristoteles, ging niet alleen uit van puur mathematische verhoudingen. Aristoteles kende een hiërarchisch waardeoordeel toe aan bijvoorbeeld ‘man’ als volwaardig burger tegenover ‘vrouw’, of ‘slaaf’. Aan dat waardeoordeel - wat hij als inherent aan taal en logica beschouwde - gingen politieke privileges gepaard. Alleen ‘man’ kon volwaardig burgerschap bekomen binnen de vroege democratische maatschappijsystemen van de oud-Griekse samenleving. 

Ook op psychologisch of biologisch niveau werd aan ‘man’ hogere cognitieve vermogens toegekend dan aan ‘vrouw’, ‘vreemdeling’ of ‘dier’. Het zijn die semantische betekenaars die ons sociale waardeoordeel nog steeds verkleuren en bepalen. Die verhoudingen zitten vervat in onze taal, in onze cultuur en ook in ons filosofisch en wetenschappelijk denken. Ze beïnvloeden onze sociale omgang met elkaar en ook onze hedendaagse politieke realiteit. 

Deconstructie en postmodernisme namen een eerste stap in het blootleggen van de semantische verhoudingen binnen onze taal en logica. 

Postkoloniale geheugenstudies, feminisme, transnationalisme en world-system analysis gaan verder in het blootleggen van de ongelijkheden die via taal, westerse logica, literatuur en cultuur onze sociale interacties bepalen. Maar in tegenstelling tot het ethisch neutrale of intellectueel speelse aspect van deconstructie streven academici binnen de world-system analysis naar een gelijktrekken van de sociale onbalans die door historische ontwikkelingen is ontstaan. Vanuit een ethische overweging wordt er in deze disciplines steeds maar aandacht gevraagd voor restauratie van niet-Westerse bevolkingsgroepen. Termen als ‘reparatie’, ‘restitutie’ of ‘transnationale rechtvaardigheid’ zijn in opkomst.  

Niet alleen binnen de cultuurwetenschappen, maar ook binnen de politieke wetenschappen wordt de historische sociale ongelijkheid in rekenschap gebracht vanuit een vernieuwd transnationaal bewustzijn. Vanuit World-system theory wordt bijvoorbeeld nagedacht over nieuwe manieren om energie eerlijker te verdelen. In dit soort studies worden economisch ontwrichtende tendensen zoals kapitalisme actief tegengegaan.